it is dochs oars, sûnt 2001

Catch-22
Joseph Heller

Langzaam-leesproject voor de maand september van 2012 is de anti-oorlogsroman Catch-22 van de Amerikaanse auteur Joseph Heller. Ook weer een boek dat ik eerder las. Ook weer een boek dat ik waarschijnlijk las op een te jonge leeftijd.

Catch-22 heeft nu eenmaal de naam een grimmige satire te zijn. En van zwarte humor heb ik altijd gehouden.

Alleen viel dit boek me indertijd zwaar tegen. Hoewel mijn voornaamste herinnering is dat ik de roman te lang vond.

Later dit jaar wil ik ook nog eens wagen aan Slaughterhouse Five van Kurt Vonnegut — dat is die andere anti-oorlogsroman uit de jaren zestig van een Amerikaanse auteur. Vonnegut werd na eerste lezing meteen een favoriet. Alleen bleek heel veel van zijn werk na herlezing me niet meer zo te bekoren.

Auteurs kunnen nu eenmaal bij een tijd horen, en boeken moeten maar net passen bij de leesleeftijd van het publiek.

Wellicht is Catch-22 alsnog het meesterwerk dat ik altijd onderschatte, en deemstert Slaughterhouse Five ineens in mijn waardering weg.

[lees al mijn gedachten over de roman Catch-22 hier]

Catch-22 | chapters 1 – 10
Joseph Heller

De roman Catch-22 lijkt in de eerste hoofdstukken op iets dat pas later kwam, maar voor mij nogal beeldbepalend blijkt te zijn geweest. De TV-serie M*A*S*H. Het boek is tot nu toe namelijk weinig anders dan wat sketches met mannen — stuk voor stuk typetjes — in een wat provisorisch tentenkamp op het eiland Pianosa, bij Elba, dat voor legerbasis doorgaat.

En goed dan neigt de humor van Heller meer richting Marx Brothers, vanwege de doelbewust gezochte verbale misverstanden, dan op M*A*S*H. Maar vooralsnog verkleurt het beeld van wat de navolgers bedachten mijn blik op het origineel.

Catch-22 is op een kwart van het boek ook nog altijd met de introductie bezig. Elk hoofdstuk tot nu toe lijkt allereerst te dienen om de cast van het boek bij de lezer te introduceren.

Aan verhaal was er nog niet meer dan een kern, die iedereen kan kennen ook zonder het boek te lezen. Een van de hoofdpersonen wil met verlof, uit de verschrikkelijke oorlog weg, maar kan niet op verlof. Want telkens als deze captain Yossarian het vereiste aantal vluchten heeft bereikt om weg te mogen, wordt die limiet weer verhoogd. En hierom in staking gaan, kan niet; want daarmee zou hij weigeren orders uit te voeren, en zal hij moeten worden doodgeschoten.

Yossarian vindt daarom subtielere manieren om te protesteren.

[lees al mijn gedachten over de roman Catch-22 hier]

Catch-22 | chapters 11 – 21
Joseph Heller

De indruk blijft voorlopig staan dat deze roman een sitcom in afleveringen is. Want de oorlog, laat staan de Nazi’s, komen nauwelijks in het boek voor. Al weet ik ook dat dit in het laatste deel van Catch-22 nog gaat veranderen.

Grootste vijand van de piloten en hun bommenrichters zijn allereerst hun meerderen op dat eilandje voor de Italiaanse kust. Althans, zo wordt dat gevoeld. Maar Heller neemt ook de tijd om te tonen hoe vrijwel alle mannen met enige macht de reikwijdte van die macht niet beseffen.

Ondertussen leest de roman op momenten bijzonder goed. Ik heb eens hardop moeten lachen. En ik wil weten hoe het verder gaat.

Zelfs Heller’s keuze om zijn verhaal niet lineair te vertellen, stoorde niet.

Het is alleen niet dat er tot nu iets mist om een aardig boek te hebben, het lijkt enkel wel of de schrijver iets bij me weg houdt. Dat stoort wat. Om maar weer eens een bekend Vlaamse wielercommentator te citeren: ik blijf toch op mijn honger zitten.

[lees al mijn gedachten over de roman Catch-22 hier]

Catch-22 | chapters 22 – 32
Joseph Heller

Ook na driekwart van het boek wacht ik nog altijd op iets. Catch-22 kan twee kanten op, lijkt het. Wellicht volgt er iets waardoor ook ik de roman als een meesterwerk ga zien. Een daverend slotakkoord is goed mogelijk.

Maar evenzeer kan mijn opinie die van zo vele eerste recensies volgen indertijd; en is de roman allereerst een verzameling zwarte grappen. Waarvan de aanleiding telkens wat grimmiger wordt.

Het derde kwart van Catch-22 behandelt onder meer het imperium van Milo Minderbinder. Dat is de messofficier die iedereen vennoot heeft gemaakt in zijn zwarte handeltjes; en die daarmee symbool staat voor het kapitalisme als systeem; dat overal aan iedereen wil verdienen, ongeacht de schade daardoor toegebracht.

Zo groot is Minderbinder’s invloed, en zo onbekrompen zijn deals — want de Nazi’s delen evengoed mee — dat het eskader op een gegeven moment contractueel verplicht is om de eigen basis te bombarderen. En daarop wordt nog een leuke winst gemaakt ook. Genoeg in elk geval om vervolging door de staf van de strijdkrachten af te kopen.

Heller melkte dit gegeven weliswaar niet uit, maar toch is de uitwerking me net te schematisch, en daarmee te grof.

Net als de satire op de bureaucratie in het overige deel van het derde kwart me iets te voorspelbaar uitpakt. Als een vliegtuig van het squadron neerstort, en de inzittenden sterven, weet iedereen zeker dat ook Doc Daneeka omgekomen is. Op Doc Daneeka na dan, die heftig protesteert dat hij niet in het vliegtuig zat en nog wel degelijk in leven is.

Maar dat maakt niet uit, de ambtelijke molens zijn al in werking gezet. En in de VS verdwijnt de weduwe Daneeka dan, plotseling rijk door alle verzekeringsgelden, zonder een nieuw adres achter te laten.

[lees al mijn gedachten over de roman Catch-22 hier]

Catch-22 | chapters 33 – 42
Joseph Heller

Begin 2012 herlas ik verschillende van Hašek’s boeken over de lotgevallen van de brave soldaat Švejk. Boeken die door hun vorm en aanpak Joseph Heller’s anti-oorlogsroman Catch-22 sterk hebben beïnvloed.

Eenmaal me van dat gegeven bewust werd een stuk begrijpelijker waarom er in Catch-22 evenmin een directe vijand voorkomt; behalve dan dat het lijkt of het eigen leger ook bij de tegenstander hoort.

Alleen had Hašek tenminste nog éen duidelijke hoofdpersoon in zijn werk. Heller heeft die niet. Weliswaar komt de sympathieke bommenrichter Yossarian als personage met grote regelmaat terug. En is deze in het laatste deel van de roman wel degelijk telkens het middelpunt — waarom zou Nately’s hoertje het anders zo op hem gemund hebben. Maar Yossarian draagt het hele boek niet.

Daarom vermoed ik dat de film Catch-22 weleens beter kon zijn dan het boek. Omdat film nu eenmaal dwingt tot veel simpeler verhaalstructuren — zoals dat een verhaal een duidelijke hoofdpersoon heeft.

Nu vermoed ik slechts dat de roman zo populair kon worden doordat het boek er op het juiste moment was. Omdat de omstandigheden toen rijp waren voor literatuur die nu eens wat afdeed aan alle glorieverhalen die er in en na de Tweede Wereldoorlog verschenen over de dappere Amerikaanse soldaten. De VS had die oorlog nu eenmaal gewonnen — en dat leverde andere boeken dan verschenen in de landen die bezet waren geweest, of verkeerd hadden gekozen.

Pas toen het elders misging werd het tijd om dat beeld van al die heldendom bij te stellen.

Mijn boeklogje over Catch-22 verschijnt ergens volgende week online. Daarin moet ik dan gaan uitleggen waarom de roman zowel een boek is van een teveel, als van een te weinig.

[lees al mijn gedachten over de roman Catch-22 hier]

Catch-22 | op boeklog
Joseph Heller

[…] Catch-22 was voor mij zowel een boek van het teveel als een boek van het veel te weinig.

Heller bedacht te veel personages, een hele luchtmachtbasis vol, die bovendien allemaal iets karikaturaals kregen. De hele roman lijkt slechts éen bijna normaal mens te kennen. Dat is de bommenrichter John Yossarian, die uit alle macht eens een tijd weg wil van het front.

Tegelijk draagt Yossarian het boek niet.

En voor een oorlogsboek zit er dan weer opvallend weinig aan traditionele vijand in. De Nazi’s komen nimmer rechtstreeks voor in het verhaal. Behalve dan dat door hun verweer op de bombardementen er in de loop van het boek steeds meer doden vallen in het Amerikaanse squadron. Mede door deze eenzijdigheid is er uiteindelijk wat weinig aan lopend verhaal. […]

boeklog 10 x 2012

Closing Time
Joseph Heller

[…] Dus om te zien of mijn bevindingen over Catch-22 gekleurd waren, bekeek ik ook de roman die in 1994 gepresenteerd werd als het vervolg. Closing Time. Om vervolgens een warrig en langdradig boek te lezen, vol met vervelend postmoderne grapjes, en nogal wat klinkklare onzin. Bovendien kwam het einde niet eens als verlossing, maar bracht dat extra ergernis erbij. Daardoor kelderde ook mijn oordeel over Joseph Heller’s andere boek nog tamelijk diep.

Heller kon absoluut schrijven. Soms. En dit maakt het zo jammer dat hij die kwaliteiten vervolgens zo weinig benutte om een lopend verhaal te bedenken. 1

Zelfs in Closing Time staan passages die ik erg goed vond — terwijl de roman verder het papier nog niet waard is waarop het gedrukt werd; en dat is een oordeel dat ik toch niet gauw vel.[…]

boeklog 11 x 2012

1. In hetzelfde uur dat ik Twitterde over mijn boeklogje over Catch-22 verwees Paris Review naar het interview met Joseph Heller. Die verklaart daarin heel slecht te zijn in beschrijvingen. Dat nu lijkt me niet zijn enige probleem als auteur. [↩]