it is dochs oars, sûnt 2001

The Captive Mind | in delen
Czesław Miłosz

Negen hoofdstukken telt Miłosz’ studie naar wat zoal maakt dat een samenleving totalitaire ideeën kan gaan normaliseren. Negen hoofdstukken en net iets meer dan 250 bladzijden. En toch lukte het me tot nu toe nooit om in zijn betoog door te dringen. Het ligt al een kleine tien jaar op de stapel nog eens uit te lezen boeken.

Daarom, als leesproject voor de maand december 2017, wil ik eindelijk The Captive Mind eens proberen uit krijgen.

Miłosz’ ontleding van wat er gebeurde toen het Communisme als heilsidee omarmd werd, heeft nu eenmaal tijdloze kantjes. De massamedia in de VS en daarbuiten bijvoorbeeld normaliseren op het moment een racist als president. Terwijl Trump toch bij elke speech met zijn linkerhand het ‘white power’-teken maakt.1

Dit moest maar eens zo lang nemen als er tijd voor nodig is om alles te verwerken. Zelfs al zou het lezen met hoogstens een hoofdstukje gaan per week.

[ lees al mijn gedachten over The Captive Mind van Miłosz hier ]

1. Pink, ringvinger, en middelvinger omhoog, om de W te maken, de toppen van de wijsvinger en duim elkaar rakend, voor de P. [↩]

The Captive Mind | i-xvi, chapter I
Czesław Miłosz

Milosz begint zijn boek met twee inleidingen. Daaruit wordt onder meer duidelijk dat hij het voor niemand goed had kunnen doen met deze tekst. De Sovjet Communisten en hun aanhangers in het vrije westen waren beledigd, terwijl de anti-Communisten de aanklachten lang niet stevig genoeg vonden, en bovendien de schrijver wantrouwden. Was hij niet gewoon ook nog altijd een Marxist?

En Milosz moest inderdaad toegeven dat hij een tijd heil had verwacht van het Dialectisch Materialisme. Al speelde daar de verzachtigende omstandigheid bij dat dit was meteen nadat hij de bezettingstijd in Polen had meegemaakt, onder de Nazi’s; en alle kennis die dat hem had opgeleverd.

Maar in 1951, toen hij op de Poolse ambassade werkte in Parijs, brak hij met alles en vroeg hij Frankrijk om politiek asiel. The Captive Mind werd dat jaar geschreven. Het boek geeft onder meer aan waar hij tot dan met zijn Poolse vrienden over had gediscussieerd. Voor Milosz, als dichter, was een breekpunt bijvoorbeeld geweest dat het Sociaal Realisme ineens ook voor Polen de bepalende cultuurvorm werd.

Chapter I in het boek probeert meteen al het onmogelijke: om uit te leggen wat er voor een normaal denkend mens dan zo aantrekkelijk zou kunnen zijn om zich volledig over te geven aan een totalitaire denkvorm. Milosz gebruikt daartoe een metafoor, ontleend aan de dystopische roman Onverzadigbaarheid van Witkiewicz uit 1930 — waarin een toekomstig Polen bezet is door een Chinees-Mongolisch leger, dat dan heel de landvlakte van de Grote Oceaan tot de Baltische Golf veroverd heeft.

De horden uit het Oosten brachten ook een gelukspil mee, de pil van Murti-Bing. En wie dit medicijn nam, werd sereen en kalm. Voor hem of haar werden daarmee veel van de problemen die tot dan toe heel belangrijk hadden geleken direct totaal oppervlakkig, en oninteressant.

Niets logischer voor kunstenaars in deze geestelijke toestand om dan de Staat te gaan eren, met odes en marsen, in plaats van er een beetje onnozel kritiek op te gaan hebben in hun kunst.

[ lees al mijn gedachten over The Captive Mind van Miłosz hier ]

The Captive Mind | chapters II, III & IV
Czeslaw Miłosz

Ondertussen werd me duidelijk waarom ik eerder dit boek zo slecht in kwam. Want Miłosz, de dichter, heeft The Captive Mind nooit opgezet als een strak betoog, waarin elk hoofdstuk voortgaat op het vorige. In plaats daarvan begint hij telkens weer opnieuw, als was elk chapiter een gedicht dat ook op zichzelf moest kunnen staan.

Het probleem van wat die Communistische heilsleer dan zo aantrekkelijk maakte, met Rusland als lichtend voorbeeld daarbij voor al die geknoete landen in Oost-Europa, wordt in elk hoofdstuk vanuit een andere invalshoek benaderd. Waarop tot in detail is uitgewerkt wat dit betekende voor hoe de mensen daar zich zijn gaan gedragen.

Chapter II gaat onder meer over het unieke gevoel in het Oosten dat zij toch wel in het bijzonder geleden hadden onder die Tweede Wereldoorlog — wat daarmee alle cultuur uit het Westen welhaast verwend en verwijfd maakte. Dus was wat ze in Oost-Europa deden en dachten beter.

En in Chapter III zette Miłosz weer een metafoor in, net als in het eerste hoofdstuk, ditmaal om uit te leggen waarom onoprechtheid onder het Dialectisch materialisme de standaard was. Iedereen was een acteur geworden. Want de kunstenaars, zoals de dichters, schreven immers niet meer poëzie voor zichzelf. Nee, die probeerden taal te vinden voor de ideeën en gevoelens van de ideale Communist. En dat is altijd een ander.

Chapter IV is het eerste van vier hoofdstukken over collegeschrijvers, de heren Alpha, Beta, Gamma, en Delta, die allemaal op hun manier het Communisme gingen gebruiken om vooruit te komen in de wereld. Schrijver Alpha, de moralist, was een goede vriend van Miłosz, en daarom wil deze hem niet te hard aanvallen. Maar de goed-Katholieke boeken die Alpha voor de oorlog schreef over heldhaftige priesters, waren wel erg makkelijk om te turnen tot boeken over ideale Communisten; die al evenmin kunnen bestaan.

[ lees al mijn gedachten over The Captive Mind van Miłosz hier ]

The Captive Mind | chapters V, VI & VII
Czeslaw Miłosz

The Captive Mind werd ineens tot een boek, in de vier hoofdstukken over collegaschrijvers die na de oorlog het Communisme gingen verheerlijken in hun werk.

Want, politieke traktaten zijn er genoeg. Alleen zijn die dan zo vaak eenzijdig, en onpersoonlijk. Maar bij het schetsen van die vier biografieën vertelde Miłosz ook hoe hij die andere mannen had leren kennen, en hoe hij ze had meegemaakt. Zo is éen van hen een medestudent geweest ooit, die al Stalinist was voor de oorlog, toen dat niet mocht. Want de Communistische partij was verboden in Polen. Automatisch promoveerde dat deze man tot autoriteit toen de Russen eenmaal kwamen overheersen.

Door deze portretten wordt Czeslaw Miłosz ineens veel meer ook zelf partij in het verhaal, in plaats van enkel die observerende buitenstaander.

En dan zijn de heren Alpha, Beta, Gamma, en Delta allemaal andere schrijvers, met ieder een eigen geschiedenis. Had de éen nogal wat meer puur talent dan de ander bovendien. Toch geldt dat ze alle vier hun intelligentie, en hun macht over het woord, gingen gebruiken om een totalitaire manier van denken en doen te verdedigen. Waarbij Miłosz er voetstoots vanuit gaat dat ze daarmee telkens tegen hun aard en hun begrip ingingen.

Alleen denk ik dan, hoeveel mensen kiezen er wel niet een baan waar ze niets mee hebben, enkel om de hypotheek en de financiering van de auto te kunnen doorbetalen. Waarin ze dan ook onzin verkopen.

Zal niet iedereen met zulk werk propaganda produceren voor foute ideeën.

Schrijven is zo bezien wel een bijzondere bezigheid.

Op onder meer Wikipedia staat een sleutel tot dit boek: daar is te lezen wie Miłosz precies bedoelde met Alpha, Beta, Gamma, en Delta. Alleen valt bij het bekijken van hun biografieën online meteen op: dat zijn nogal objectiverende beschrijvingen. Czeslaw Miłosz maakte nu net wel levende mensen van deze schrijvers.

[ lees al mijn gedachten over The Captive Mind van Miłosz hier ]

The Captive Mind | chapters VIII & IX
Czeslaw Miłosz

Miłosz oordeelt wel in zijn betoog, maar veroordeelt daarmee niet altijd.

Meest opvallend aan dit boek is misschien wel dat hij eerst vier hoofdstukken de tijd neemt om schrijvers te portretteren die het dialectisch materialisme omarmden — en die daarop veel minder goed zouden schrijven. Om ze vervolgens dan toch allereerst als slachtoffers te zien van de geschiedenis. Speelballetjes van machten en krachten groter dan zij.

Waren de omstandigheden anders geweest, dan hadden zij zo niet gedaan.

Voor Czeslaw Miłosz zelf was zijn poëzie een permanente ijkmeter. Daarmee kon hij niet ineens een ander dienen. Al helemaal niet met de beperkte mogelijkheden die het sociaal-realisme een kunstenaar bood. Dus volgde er dat verzoek om politieke asiel, in Frankrijk, in 1951 al.

Het laatste hoofdstuk van The Captive Mind bevat misschien wel de stevigste waarschuwing uit het boek van al. Daarin memoreert Miłosz wat er met de Baltische staten gebeurde na de Tweede Wereldoorlog. Die toen ineens hun vrijheid kwaad waren geraakt, en deelstaten waren geworden van de Sovjet-Unie.

Tot 1991.

En ja, juist door de abstracties in het betoog in de eerste hoofdstukken van het boek, en ook het laatste, kan The Captive Mind nog altijd dienen als antigif tegen propaganda. Omdat Milosz de mechanismen blootlegde van een autocratische macht, en zo duidelijk liet zien hoe mensen zich daaraan aanpasten.

Vertelde het gedrag van de massamedia in het tijdperk Trump trouwens ook al veel.

Boeklogje over deze uitgave volgt in het nieuwe jaar.

[ lees al mijn gedachten over The Captive Mind van Miłosz hier ]

The Captive Mind
Czesław Miłosz

[…] In de tien jaar dat het me eerder niet lukte om The Captive Mind uit te lezen, ondanks menige poging daartoe, is de inhoud helaas aanzienlijk actueler geworden. Want ook de politiek hier werd autocratischer — en laat zijn macht dan voelen door telkenmale aperte onzin te verkondigen, zonder daarover nog te verblikken of te verblozen.

De Britse Brexit, of de VS onder Trump, tonen bovendien hoe makkelijk de massamedia meegaan in alle onzin die een regering weet uit te kramen. Omdat voor zoveel journalisten toegang hebben tot de macht nog zo ver gaat boven het beoordelen van die macht. Laat staan dat ze het als hun taak zien de democratische rechtsorde te beschermen. […]

boeklog 2 i 2018