it is dochs oars, sûnt 2001

Manhattan Transfer
John Dos Passos

Het boek dat me de komende weken 2013 in moet leiden, is de roman Manhattan Transfer van de Amerikaanse schrijver John Dos Passos, uit 1925.

Voornaamste reden voor deze keuze is dat het al decennia ongelezen in de kast staat. Naast nog drie andere boeken van Dos Passos overigens: de U.S.A. trilogy. Eigenlijk moest die boekenreeks misschien eerder nog. De trilogie heet het ware meesterwerk te zijn van de schrijver. Maar drie romans in éen keer zijn wel een hoop bladzijden als de schrijver me slecht ligt. Eerder ben ik al eens in het eerste deel blijven steken.

Dus dient Manhattan Transfer als verkenning of het ooit nog tot die andere boeken komt.

Veel weet ik verder niet over de roman. Dos Passos schreef een veelgekleurde college van het leven in een grootstad, heet het. Daarbij experimenteerde hij met de vorm; bijvoorbeeld door passages in een ‘stream of consciousness te schrijven’. Manhattan Transfer [1925] moet in die zin in éen adem genoemd worden met die andere grotestadsromans uit deze periode, zoals Ulysses [1922] of Berlin Alexanderplatz [1927].

Ook in de filmkunst was het gewoel van het stadsleven ineens een thema. Bijvoorbeeld in de klassieker Berlin: Die Simfonie der Großstadt van Walter Ruttmann uit 1927, waarin heel wat nieuwe accenten in de beeldtaal werden vastgelegd die voor geoefende kijkers van nu volkomen vanzelf spreken. [Deze film staat zonder geluid online. Draai er uw eigen muziek bij].

Ik hoop wel dat door de abstractie van het woord Manhattan Transfer beter houdbaar is gebleven voor een hedendaagse consument dan Ruttmann’s door zo veel modes achterhaalde grootstadssymfonie. Maar dat zal al gauw. Beeld lijkt vlug bejaard.

[ leest al mijn gedachten over Manhattan Transfer hier ]

Manhattan Transfer | 1st Section
John Dos Passos

Dos Passos lijkt een moderne schrijver. In zijn taal. Opvallend genoeg. Dat de roman Manhattan Transfer uit 1925 stamt, valt vooral op in de tempi. De roman had toen geen concurrentie – de film sprak nog niet. Dus nemen bijvoorbeeld alle dialogen te veel ruimte in, omdat ze nogal wat overbodigs bieden, naar mijn haastige smaak.

Maar waarin dit boek toen heel vernieuwend was — door verschillende verhalen naast elkaar te vertellen, in plaats van éen hoofdpersoon lineair te volgen in de tijd — lijkt het nog altijd heel gewaagd.

Ondertussen bood de eerste sectie van de drie nog niet veel meer dan openingszetten. Een hele reeks aan personages werd geïntroduceerd, en doordat ze wat ook later weer in de vertelling terugkeren is duidelijk dat de roman hen op hun gangen volgen gaat.

Maar crises zijn er nog niet echt geweest — of het moest het lijden zijn van de jonge boerenknecht, die van buiten naar New York kwam, en na dagen nog geen werk vond, en daardoor honger heeft.

[ leest al mijn gedachten over Manhattan Transfer hier ]

Manhattan Transfer | 2nd Section
John Dos Passos

Een schrijver hoeft zijn lezers niet te vertellen waar of wanneer een verhaal zich afspeelt. Dat hoort nu eenmaal tot de vrijheden die het schrijven van fictie biedt.

En toch. Als een auteur niets meldt over het tijdvak blijk ik er automatisch vanuit te gaan zo’n boek zich min of meer in de tijd afspeelt dat het geschreven werd.

Bij een roman uit 1925 betekent dit dus midden jaren twintig van de twintigste eeuw.

Maar Manhattan Transfer speelt zich tien jaar eerder af; aan de vooravond van de Grote oorlog in Europa. Het feit komt terloops even er sprake als er nieuws over oorlogsdreiging is. Alleen doet de dreiging er niet vreselijk toe zolang die geen effect heeft op de portefeuilles van de speculanten die de actualiteit bespreken.

Je kleine teen stoten is een ramp, een oorlog ver weg statistiek.

En ik was merkwaardig geschokt door deze ontdekking. Omdat voor mij, van een afstand, de tijd voor de Eerste Wereldoorlog een heel ander karakter heeft dan de jaren twintig van de twintigste eeuw. Terwijl dit natuurlijk grotendeels onzin is.

Toch betrapte ik mijzelf erop de decors die Dos Passos schetste op een bepaalde manier te hebben ingevuld.

Want, dit is een filmisch boek, vol losse scènes — waarvan ik hoop dat die in het derde deel allemaal netjes afgerond worden.

En als film waren alle losse verhaallijnen waarschijnlijk ook makkelijker te volgen geweest. De mannelijke personages vooral hebben inwisselbare namen. Ik heb uit nood maar een lijstje gemaakt van wie ook weer wie was.

[ leest al mijn gedachten over Manhattan Transfer hier ]

Manhattan Transfer | 3rd Section
John Dos Passos

In het derde boekdeel komt terloops ineens de opmerking langs dat de oorlog dan is afgelopen.

Dat blijkt de enige aanwijzing te zijn dat er sinds het tweede deel ineens vier jaar zijn verstreken. En omdat éen zo’n zinnetje makkelijk te missen is, vermoed ik de exacte tijdsaanduiding van wanneer het eerste deel speelt domweg niet gezien te hebben.

De drie delen van het boek hebben dus als functie om de personages door de tijd heen te volgen.

Dat leek me duidelijk, maar dat er daarbij zulke sprongen werden gemaakt, kwam ik wat laat achter.

Alleen geeft dit ook de moeilijkheid aan die ik had met de roman. Manhattan Transfer is rijk aan personages, voorvallen, en scènes. Alleen was het mij vanaf het begin vrijwel onmogelijk te zien wat daarbij belangrijk is.

De roman was een experiment, doordat de schrijver een caleidoscopische blik geeft op het leven in een grootstad. Alleen zijn de overgangen tussen de verschillende scènes regelmatig geheel abrupt.

Daar staat tegenover dat Dos Passos vaak nog wel de ruimte nam in zijn taal; dat het boek tal van beschrijvingen biedt in een welhaast negentiende-eeuwse breedspakigheid.

Dus moest ik heel erg opletten bij het lezen. Terwijl de inhoud niet boeiend genoeg was om recht te doen aan die extra concentratie. Ofwel, las ik Manhattan Transfer zoals het had gemoeten, dan verveelde het boek me. Maar las ik de roman in mijn eigen tempo, ontging me net te veel.

En dan kan ik hopen dat Dos Passos dikke U.S.A.-trilogy me wel genoeg tijd biedt om de goede manier van lezen te vinden. Maar dan lijkt me dat dit drieluik voorlopig maar niet moest.

[ leest al mijn gedachten over Manhattan Transfer hier ]

Manhattan Transfer | uiteindelijk
John Dos Passos

[…] De roman Manhattan Transfer uit 1925 was een experimenteel boek. Voor die tijd. En daarmee gewaagd. Voor die tijd. Inmiddels ligt dat anders. Zelfs de laagst opgeleide soap-kijker van het moment heeft er geen enkele moeite mee om een heel mozaïek aan verschillende verhalen tegelijk te volgen. TV heeft ons daarin ondertussen opgevoed.

Maar John Dos Passos moest dat procedé nog uitvinden. Zijn oplossingen waren daarmee niet volmaakt. Wat mij nog voor behoorlijk wat problemen stelde.

Ik moest de roman tijdens het lezen leren lezen, en daartoe ontbrak uiteindelijk de tijd. […]

boeklog 6 i 2012