it is dochs oars, sûnt 2001

Intuition Pumps
Daniel C. Dennett

Leesprojecten waren er genoeg dit jaar. Alleen schreef ik daar bijna niet over op eamelje.net. Enkel boeklog toonde dat ik soms hele reeksen boeken las van of over éen auteur.

Golo Mann’s leven werd bekeken. Leven en werk van Bruce Chatwin is gewogen. René Goscinny’s scenario’s voor Lucky Luke. En zo was er wel meer.

Maar omdat ik zo pijnlijk bleef steken in Flann O’Briens At Swim-Two-Birds werd verder geen boek besproken op hoofdstukniveau. Terwijl dat een aantal keren eigenlijk wel gemoeten.

Darwin’s Island van Steve Jones had een paar duizend woorden aan aandacht verdiend, in plaats van de paar honderd die ik er inderhaast aan gewijd heb. Bijvoorbeeld.

Daarom pak ik de draad van mijn publieke leesprojecten op met Daniel C. Dennett‘s Intuition Pumps; and Other Tools for Thinking.

Dennett is een filosoof die ik doorgaans niet heel goed kan lezen — van wie de terzijdes me doorgaans ook meer bieden dan de hoofdlijnen in zijn essays. Maar dit boek belooft toegankelijker te zijn dan zijn normale werk. Bovendien zou hij er nuttige wenken in geven om beter na te leren denken.

En beter kunnen nadenken, wie wil dat nu niet?

Zonder daarbij niet ook ineens het vele te zien dat voor het eigen gezond beter ongezien had kunnen blijven, zo denk ik dan.

[ Lees al mijn overwegingen bij Intuition Pumps hier ]

Intuition Pumps | I & II
Daniel C. Dennett

Ooit tekende ik met gretigheid de woorden van Willem Frederik Hermans aan dat je weinig kunt met filosofie. Tenzij je tot die vreemde sekte van filosofen toe wilt treden.

Filosofische problemen zijn nutteloos, verwarrend, neerdrukkend en bloeduitzuigend voor wie niet van plan is zelf een filosoof te zijn, door zijn voorgangers te verkrachten of te vermoorden.

En mijn voornaamste eerste indruk van Dennett’s leerboek Intuition Pumps; and Other Tools for Thinking was er inderdaad éen van een traktaat over oorlogsvoering te lezen.

In het eerste hoofdstuk legt weliswaar Daniel C. Dennett uit dat er methoden bestaan om beter na te denken. En dat verrast me dan niet, want daarom werd dit boek in huis gehaald.

Maar in het tweede hoofdstuk worden dan kort twaalf technieken beschreven die lang niet altijd denktechnieken zijn, en er regelmatig eerder op neerkomen om vooral de denkfouten bij anderen te kunnen herkennen.

En, zijn dat dan wel allemaal denkfouten?

Wat op het ene moment onzuiver redeneren zijn kan, staat in een andere situatie voor mij eerder gelijk aan nuttig toegepaste retoriek. Dennett negeert bovendien voor het gemak dat de wapens die anderen kunnen inzetten om gelijk te krijgen, zelf ook te gebruiken zijn. Misschien is hij er zelf al evenmin vies van — ik vind hem immers altijd zo’n macho filosoof.

De goede verstaander weet dan ook beter, lijkt me. Die kent ook Schopenhauer’s 38 trucs om altijd gelijk te krijgen.

Het dozijn aan algemene denktechnieken Dennett noemde zijn:

1. Maak fouten. Wie bang is om fouten te maken, komt nergens in het leven;
2. Trek vergelijkingen door tot in hun uiterste consequenties. De kracht of zwakte van een idee blijkt doorgaans pas in de extremen;
3. Ga in kritieken uit van de beste bedoelingen van de ander. Cabaret bedrijven door een valse voorstelling van zaken te geven, zegt nog het meest over jou;
4. Sturgeon’s Law. 90% van alles is korstig opgedroogd sperma. Richt je op de 10% die wel de moeite van het onderzoeken waard is;
5. Occam’s scheermes. Zoek het niet in extravagante verklaringen, als er simpeler mogelijkheden voorhanden zijn;
6. Occam’s bezem. Veeg de feiten die in je betoog niet van pas komen niet onder het tapijt;
7. Zoek gericht kritiek op van niveau. Je moeder en je vrienden zullen het namelijk zonder meer met je voorstelling van zaken eens zijn. Een lekenpubliek is al gauw onder de indruk;
8. Spring eens uit het systeem. Hoe onmogelijk dat ook is. Maar herken hierdoor wat het systeem inhoudt;
9. Bezondig je niet aan Stephen Jay Gould’s favoriete stijlfiguren. Gould had volgens Dennett de neiging om in tegenstellingen te schrijven die op de keper beschouwd geen complete tegenstellingen waren;
10. Vanzelfsprekend is het gebruik van woorden als ‘vanzelfsprekend’ verboden. Bij anderen zijn ze gauw eens een waarschuwing dat er iets komt dat die ander waarschijnlijk niet bewijzen kon;
11. Denk er eens over na, hebben retorische vragen nut?
12. Leer schijnbaar diepe uitspraken herkennen, die zo vaag zijn dat ze helemaal niets zeggen.

Intuition Pumps | III & IV
Daniel C. Dennett

Op een derde van het boek heb ik nog geen technieken gezien die mij tot een betere denker zouden maken. Inleiding is het wat de filosoof Daniel C. Dennett biedt. En dan ook nog inleiding van het wel erg grondige soort.

Het hele vierde boekdeel gaat er bijvoorbeeld over hoe computers werken.

En dat is dan enkel nodig omdat Dennett de computer weleens als metafoor gebruikt; om te verklaren hoe hersenen werken. Alleen kon daar toch ook weleens een denkfout inzitten, van de schrijver. Computers blinken nu eenmaal uit in het lineair uitvoeren van programmaregels die logisch op elkaar volgen. Wie zegt mij dat hersenen ook lineair werken? Op dat niveau van begrip is de wetenschap van het brein nog helemaal niet aangeland.

Volgens mij zijn er bijvoorbeeld zo al lange en korte routes aan te wijzen — in geval van nood kunnen onze hersenen vele stappen overslaan, die normaal wel worden gemaakt; zij het dat dit dan ook met een behoorlijke denkvernauwing gepaard gaat.

Mij ontgaat het directe nut kortom een beetje, om vrij beknopt te zien worden uitgelegd wat een computer op machineniveau doet — zelfs al is dat mij allemaal wel bekend. Maar imponeergebazel is het ook weer niet, want het klopt toch wel wat Dennett schrijft.

Het derde boekdeel gaat voornamelijk over wat begrip is, en denken, en daarmee dus welke basale fouten wij zoal maken in onze pogingen om iets te begrijpen van de wereld om ons heen — ofwel Dennett herhaalde daarin in kort bestek wat in eerder werk van hem aan de orde kwam.

Intuition Pumps | V & VI
Daniel C. Dennett

In de loop van boekdeel V herontdekte ik een oude waarheid. Daniel C. Dennett is een filosoof. En ik ben dat niet. Per definitie niet, zo blijkt. Wat Dennett denken noemt, is namelijk een beperkte subset van alles wat voor mij denken inhoudt.

Zijn ‘intuition pumps’ bestaan vooral uit hulpmiddelen om kritisch naar bestaande verklaringen te kijken. Dennett’s denken bestaat allereerst uit een kritische ontleding van wat er al is.

Ik ben veel meer van het ingenieurstype. Voor mij is veel interessanter dat iets werkt, en als het niet werkt om het dan werkend te krijgen, dan om in detail te willen verklaren wáarom iets werkt.

Voor waarom-vragen schiet onze kennis zo makkelijk tekort. Dennett ziet daar een uitdaging in, ik een reden om nogal wat waarom-vragen naast me neer te leggen.

Door dit boek zal ik kortom niet beter worden in het bedenken van iets dat er nog niet eerder was — hoogstens biedt het nuttige handgrepen om beter te reageren op zaken.

Al lukt het me overigens al wel om kritisch te zijn soms. Over boeken bijvoorbeeld. Daarmee zijn Dennett’s technieken ook zeker nuttig om kennis van te nemen.

Maar in boekdeel V gaat het bijvoorbeeld het verinnerlijken van wantrouwen. Bestaande verklaringen voor iets hoeven namelijk niet de volledige of enige verklaring te zijn.

Zo zet Dennett zijn studenten altijd een eenvoudig kruiswoordraadseltje voor, met een matrix van vier bij vier hokjes, en vier opgaven horizontaal en vier opgaven verticaal. Dit puzzeltje heeft twee oplossingen — en ik vond er maar éen.

Zijn studenten vragen Dennett altijd welke nu de juiste oplossing is. Hij wilde slechts aantonen dat allebeide kunnen; en de ene oplossing niet beter is dan de andere. Het hangt vervolgens van de positie van de waarnemer af, of van de context af, wat als grootste waarheid wordt gevoeld.

In boekdeel VI verwerkt Dennett het gevaarlijke idee van Charles Darwin — waar hij al eens een heel boek aan wijdde; net als Intuition Pumps toch al een soort uitgebreide bloemlezing is van Dennett’s eerdere werk.

Dat boek verscheen om te laten zijn dat alle menselijke activiteiten aan eenzelfde wet onderhevig zijn als in de natuur opgaat. Als de omstandigheden veranderen, overleeft slechts dat wat zich het best kan aanpassen aan de nieuwe situatie.

Intuition Pumps | VII
Daniel C. Dennett

Meer nog dan een leerboek over manieren om beter te denken, is Intuition Pumps in de praktijk een inleiding tot leven en werk van Daniel Dennett. Boekdeel VII, over die zo onmogelijke vraag wat het menselijke bewustzijn precies is — en dus of machines dat dan ook hebben — biedt geen andere antwoorden dan hij ergens anders ook al eens gaf

Hoogstens staan de deelvragen nu wat netter per hoofdstukje uitgesplitst.

Dus had ik Intuition Pumps ook in een dag of wat uit kunnen lezen. In plaats van het boek te behandelen als een leerboek, en de ruimte te nemen om er lessen uit te trekken.

Maar Dennett hoefde mij bijvoorbeeld niet uit te leggen dat iedereen vertekening aanbrengt op het moment dat hij of zij vertelt over een eigen belevenis. Ook als het dan gaat om een intieme bekentenis. Vertellen brengt nu eenmaal op zich al vertekening aan. Verhalen hebben een vorm. Dat geldt al voor een verhaal van éen regel.

Volgende week daarom de laatste boekdelen. Boeklogje over een dag of veertien.

Intuition Pumps | VIII, IX, X, XI
Daniel C. Dennett

In het laatste grote boekdeel behandelt Dennett de vraag of mensen een vrije wil bezitten.

Ik vind dat een niet zo interessante vraag. Omdat ‘de geschiedenis van het ik’ bijvoorbeeld leert dat door de eeuwen verandert wie dat ‘ik’ is. Laat staan wie ‘wij’ zijn en ‘zij’, en hoe de verhoudingen tussen al deze groepen zijn.

En groepsdruk bepaalt nu eenmaal nogal wat gedrag.

Bovendien is ons gedrag ook vrij makkelijk te ontregelen met roesmiddelen, als pillen, of drank, door ziekten als koorts, of desnoods een hersentumor.

Zeg ik daarmee dat er geen vrije wil zou zijn? Nee, ik wijs er enkel op dat er altijd voorbeelden zijn te verzinnen waarin iemand niet uit eigen wil lijkt te hebben gehandeld. Maar ook dat er tegenvoorbeelden genoeg te bedenken zijn — het ultieme voorbeeld is zelfmoord — waaruit blijkt dat er wel degelijk zelfbeschikking bestaat.

Vandaar dat de hele kwestie mij lauw laat. Er is niets te falsificeren aan de vraag of er een vrij wil bestaat, of niet. En daarmee wordt het hele probleem onoplosbaar.

Dennett wijst er overigens terecht op dat het strafrecht van een vrije wil uitgaat — en zulk een pragmatisme lijkt ook mij in deze zaken het meest nuttig. Er bestaat een vrije wil, tenzij die er niet is door omstandigheden. Punt. En de wetenschap moet dan de kennis maar aandragen over wanneer iemand ontoerekeningsvatbaar was, of handelde onder dwang.

Boekdeel XI gaat op de vraag in hoe het is om een filosoof te zijn. En daarbij ontdekte Dennett iets bijzonders.

Daniel C. Dennett stelde een dilemma op, en vroeg aan mensen hoe ze wilden voortleven:

(A) Je lost een belangrijk (filosofisch) probleem van jouw keuze op zo’n manier op dat er daarna niets meer over te zeggen is. (Dankzij jou kan dit onderzoeksveld worden afgesloten, en je wordt een voetnoot in de geschiedenis);

(B) Je schrijft een controversieel boek van een zo grote ingewikkeldheid dat het nog voor eeuwen op de verplichte leeslijst blijft staan.

Daarop bleek dat echte wetenschappers zonder aarzelen voor optie (A) kozen. Nogal wat filosofen daarentegen kozen (B).

En het was alsof me de schellen van de ogen vielen.

Intuition Pumps and Other Tools for Thinking
Daniel C. Dennett

[…] Intuition Pumps van Daniel C. Dennett is zelfs op twee manieren een leerboek.

De Amerikaanse filosoof had deze teksten allereerst bedoeld als een introductie voor zijn eigen studenten in de methoden om kritisch te denken. Vervolgens kwam er dus ook een versie voor het brede publiek.

Daarnaast biedt het boek terloops een degelijke introductie tot Dennett’s eigen kritische werk.

Nu lees ik Dennett al zeker dertig jaar — al sinds The Minds I dat hij samen schreef met Douglas Hofstadter. En ondanks dat er daarbij altijd iets schuurt tussen ons, houdt Daniel C. Dennett zich wel telkens bezig met onderwerpen die mij aanspreken. Dus bleek ik een diepere kennis te hebben van dat oeuvre dan gedacht. Waardoor Intuition Pumps me op éen niveau al wat tegenviel. Het bood mij te weinig nieuwe ideeën.

Veel van wat er nuttig is aan Dennett’s gedachten was me blijkbaar toch eigen geworden.

Goed aan hem blijft dat hij eeuwig de pretenties van de filosofie aanvalt — Daniel C. Dennett lijkt ook éen van de weinige filosofen te zijn die zijn denkbeelden af en toe bijstelt door wat harde wetenschap aan kennis heeft opgeleverd. […]

boeklog 27 i 2014