it is dochs oars, sûnt 2001

Stiller | in etappes
Max Frisch

Leesproject voor de maand maart 2015 wordt de roman Stiller van Max Frisch uit 1954. Ook dit is weer een dik boek dat me eerder grote moeilijkheden opleverde. Ik weet zelfs niet of ik het ooit heb uitgelezen.

En waarschijnlijk heeft dat te maken met het onderwerp.

Als lezer heb ik nu eenmaal een vreemde allergie voor alles wat dubbelgangers te maken heeft. Want wat is dat toch een versleten motief. Na wat de oude Grieken daar al over bedachten, is hoogstens met de Strange Case of Dr Jekyll and Mr Hyde daar nog eens een nieuwe variant op gekomen. Want Stephenson ging net iets verder dan het oude idee dat iemand met een ander hoedje op, en kleren aan die niet bij zijn sociale klasse hoorden, al onherkenbaar iemand anders zou zijn.

Toch zal dat niemand weerhouden om niet ook nog het dubbelganger-motief te gaan gebruiken in romans over klonen, of met machines die alle menselijke geheugen overnemen — Houellebecq verkende dit namelijk al. En deed dat slecht.

Bij Max Frisch is Stiller de achternaam van de hoofdpersoon in de roman. Zelfs beweert dit personage evenwel White te heten, en Amerikaan te zijn; geen Zwitser.

Naast een onbetrouwbare verteller heeft het boek dus ongetwijfeld veel vragen over wat dat is, identiteit. Want dat fascineerde Frisch nu eenmaal.

[ Lees al mijn overwegingen bij Stiller hier ]

Stiller | Erstes Heft
Max Frisch

Zeven schriften schreef de hoofdpersoon vol in deze roman, als hij zit opgesloten. Maar het eerste vult 85 bladzijden van de 438, en dat was me goed genoeg — dus is een eerste conclusie dat lezen me de komende tijd eerder vier of vijf weken zal kosten dan zeven.

Het boek begint met de zin: ‘Ich bin nicht Stiller!’ Alleen wist ik vooraf aan het lezen al beter.

De hoofdpersoon is op doorreis in Zürich opgepakt, waar hij herkend werd als de beeldhouwer Anatol Ludwig Stiller; die verdacht wordt van spionage voor de Russen.

Zelf beweert hij een Amerikaan te zijn, met de naam James Larkin White. Maar bijna niemand gelooft dit.

Mij bevreemdde wat hoe Frisch negeert dat er weinig Amerikanen zijn die vloeiend Zwitser-Duits zullen spreken, of omgekeerd dat er nooit gezegd wordt of ‘White’ zich in het Engels tot zijn ondervragers richtte of niet.

Alleen is dat een detail.

Evenmin interesseert de hoofdlijn van de roman me in het bijzonder — die vraag wat nu precies iemands identiteit bepaalt.

Frisch schrijft soms heel goed, zij het dan in passages die er niet meteen het meeste toedoen. Stiller/White weet bijvoorbeeld wonderbaarlijke lulverhalen te vertellen aan zijn advocaat. En kijk, dat boeit dan telkens zeer.

[ lees mijn reeksje over Stiller hier ]

Stiller | Zweites Heft, Drittes Heft
Max Frisch

De vraag wat literatuur is, zal nooit beantwoord kunnen worden. Definities schieten tekort. Per definitie. Maar voor mijzelf kan ik wel een antwoord geven op de vraag wat goed schrijven is.

Goed schrijven, is wat Max Frisch presteerde in de roman Stiller. Door dit boek zo veel rijkdom te geven dat er ook van te genieten valt zonder dat het verhaal me nu zo wezenlijk interesseert. De wisselingen in register zijn bijvoorbeeld opvallend knap. En goed voor het tempo; wat opnieuw een kwaliteit vormt.

Want dat verhaal is wel bekend uit de rest van zijn oeuvre. Te vaak lijkt het alsof Frisch in diens fictie alibi’s aan het verzinnen was, voor wat hij mispeuterde in zijn eigen leven. Zoals in zijn vele verwikkelingen met vrouwen. Uit bijna elk boek blijkt dan telkens dat hij niet anders kon dan weer een ander neuken.

Zogenaamd.

Zo gaat het Tweede schrift dat Stiller/White volschrijft over wat deze man af weet over het huwelijk vroeger tussen de beeldhouwer Stiller en de mooie ballerina Julika.

Julika was altijd moe, en als ze eindelijk naar een dokter gaat, blijkt daar ook een reden voor te zijn. Dus moest ze kuren. In Davos.

Aldaar laat ze zich uiteindelijk de belangstelling van een man aanleunen, mede omdat Stiller thuis evenmin stil zat, en een affaire was begonnen met Sybille — een vrouw die veel later de echtgenote zal blijken te zijn van de openbare aanklager, in de zaak waarvoor hij heel de roman gevangen zit.

Het Derde schrift is dan weer net als het eerste, een chaotisch opeenvolging van korte scènes. Met Stiller/White de zwetser voortdurend aan het woord. Al komt opnieuw Julika op visite, en weten dankzij haar nu ook de laatste twijfelaars zeker dat Stiller toch echt Stiller is. En daarmee dat het meeste van wat die mijnheer White hen vertelde lulkoek was.

[ lees mijn reeksje over Stiller hier ]

Stiller | Fiertes Heft, Fünftes Heft, Sechstes Heft
Max Frisch

De roman Stiller is te dik. Al wist ik dat van tevoren ook wel. Erg weinig boeken met meer dan vierhonderd pagina’s zijn namelijk te dun.

Maar de derde leesweek van dit projectje bracht gewoon te weinig plezier. Alles wat gezegd moest worden voor de intrige van het boek, was namelijk in de eerste twee delen al gezegd. Dus brachten de relatieve korte delen vier, vijf, en zes enkel op details nog nieuws. Waarmee nogal wat noodzaak ontbrak aan de tekst.

Vele bladzijden hadden ook zonder problemen weggelaten kunnen worden.

Frisch schreef ook telkens van die ondoorgrondelijk lange paragrafen; die zich dan pagina’s voortslepen, en de layout van zo’n bladzijde tot een afschrikwekkend geheel rechthoekig grijs front maken.

Goed daarom dat ik nog slechts een week hoef van mijzelf met deze roman.

Enfin, aan te tekenen voor het uiteindelijke boeklogje over deze roman moest nog wel dat de openbare aanklager, Rolf, die het nawoord schrijft, ook al eerder in het boek de vertellende instantie is. En over hoe het zit tussen hem en Stiller is me nu meer duidelijk geworden.

[ lees mijn reeksje over Stiller hier ]

Stiller | Siebentes Heft, Nachwort
Max Frisch

Er komt een deus ex machina voor in het boek, die me slecht beviel. Ineens is er een broer van Stiller. Die kalmpjes alle boetes betaalt die Stiller heeft opgelopen; onder meer door zijn burgerlijke plichten niet na te komen. Hij had het bijvoorbeeld moeten melden naar het buitenland te gaan.

Max Frisch wilde verder met de roman. Natuurlijk. Hij had zichzelf wat vastgeschreven met die gestrande man in het gevang, die per definitie niet veel bewegingsruimte heeft. Dus werd er een oplossing gezocht om het verhaal weer vlot te trekken.

En zo’n oplossing van buiten deugt dan niet, wat mij betreft. Die is te makkelijk.

Het tweede boekdeel, dat verteld wordt door de aanklager, gaat dan ineens ook samenvattend over hoe het Stiller verder verging in het leven. Hij en Julika kwamen weer samen, en gingen ergens buitenaf wonen. Haar gezondheid bleef slecht. Ze gaat ook nog dood.

En, dat had allemaal niet gehoeven, van mij.

De attractie van deze roman zit duidelijk in de eerste delen. Als een man plotseling gevangen is genomen, en zich dan verdedigt door zijn omgeving van alles wijs te maken.

Maar, er zijn aanzienlijk betere romans van Max Frisch. Die wetenschap hielp niet bij het lezen.

Boeklogje op vrijdag.

[ lees mijn reeksje over Stiller hier ]

Stiller
Max Frisch

[…] Punt werd wel dat de biografische feiten waar ik graag meer over had gelezen amper in het boek voorkomen. Zo zou Stiller in de Spaanse Burgeroorlog hebben meegevochten.

Ook over zijn beroep — hij is beeldhouwer — wordt vrijwel niets verteld. Behalve dan dat Stiller een licht atelier had.

Is er rond 1950 nog een vlucht van hem naar de VS, om zichzelf helemaal opnieuw uit te vinden; waarbij Stiller een zelfmoordpoging deed. En daar staat het boek al evenmin uitgebreid bij stil.

Nee, bovenal gaat het verhaal in de roman om twee relaties. Om Stiller’s huwelijk met ziekelijke ballerina Julika, en om diens affaire met Sybille; die later de vrouw blijkt te zijn van de openbare aanklager in zijn strafzaak.

En juist door deze verhaalelementen vermocht ik het verwijt te begrijpen dat zo vaak tegen Frisch is ingebracht — net als tegen zo veel mannen van zijn generatie — dat hij geen vrouwen kon beschrijven. Levende wezens werden zij namelijk niet in dit boek. Schaakstukjes waren het, waarvan zo af en toe de positie wisselde; omwille van het grotere strategische plan van de schrijver. […]

boeklog 10 iv 2015