Mooi Lullen

Hoe erg is het nu echt dat de journalistiek een crisis doormaakt; dat de pers hier niet zo goed functioneert?

Verwijs je naar Minsky? Marvin Minsky zei: “stel je eens voor wat het zou betekenen als televisie echt goed was. Dat zou het einde betekenen van alles wat we nu kennen.” Een beroemde quote is dat.

Zoiets. Laat ik het als stelling poneren. Geen democratie – misschien zelfs wel geen enkel politiek systeem – heeft ooit blijvend kunnen functioneren zonder elite. Een elite die weliswaar altijd de steun moet hebben van een dom tevreden middenklasse, maar zich tegelijkertijd ook helemaal niets van die middenklasse hoeft aan te trekken. Zolang het volk daar maar niets van merkt en fijn belasting blijft betalen. En een lekker onnozele pers is dan het perfecte middel om ook het grauw dom te houden.

Dat beweren bijvoorbeeld Noam Chomsky en Edward Herman ook, in het boek Manufactering Consent. Zij zeggen dat de slechte politieke verslaggeving in de Verenigde Staten alleen valt te begrijpen als je er vanuit gaat dat alles dat de Amerikaanse journalistiek aan nieuws brengt propaganda is. Propaganda in dienst van het grootkapitaal die de belangen van die grote bedrijven het beste dient.

Ik vind dat een te extreem idee. Ook al heeft de wapenindustrie werkelijk mediabedrijven in bezit in de VS. Maar het propagandamodel toont tegelijkertijd ook de wanhoop aan bij al diegenen die de functies van de media onderzoeken. Het is nooit lekker onder éen noemer te krijgen, dat vreemde mengsel aan kwaliteitskranten, roddelbladen, televisie, radio, en noem maar op. Laat staan de effecten die dat allegaartje op het publiek heeft. Als er al zoiets als “het publiek” bestaat.

Toch zit er wel degelijk iets in hun idee. Want, draai het eens om dan. Als we het over massamedia hebben, gaat het steeds over bedrijven, lijkt me. Bedrijven die gewoon omzet moeten halen, om voort te kunnen staan. Dus moeten ze adverteerders te vriend houden. Dus kunnen ze het zich niet veroorloven hun publiek van zich te vervreemden. Bovendien moeten ze toegang blijven houden tot de bronnen van het nieuws. Per definitie kunnen zulke bedrijven niets anders dan gedienstige middenstanders zijn. Nooit te betrappen op een echte mening, tenzij het toevallig geen kwaad kan.

“Wij waarschuwen China voor de laatste maal,” zoals de Volkskrant placht te schrijven in zijn hoofdredactionele commentaren, volgens de overlevering.

En alle kranten hier waren fout in de oorlog, op het Friesch Dagblad na dan. Allemaal gingen ze Nazi-propaganda afdrukken, om te kunnen blijven verschijnen.

Maar iedereen in het publiek wist dat, en daarom werden er verzetskranten opgericht.

Dit levert misschien wel een goede parallel op trouwens. Kijk, ieder dictatoriaal regime moet perfect zijn. Want er is geen alternatieve regeringsvorm voorhanden. En zodra te zien valt dat het regime niet perfect is, kan eenieder begrijpen dat wat er aan goeds over verteld wordt gewoon niet klopt.

Wij leven in een democratie, dus worden ons automatisch de verworvenheden van die democratie als hoogste goed voorgeschoteld. Misschien zijn er wel heel succesvolle dictaturen geweest, die werkelijk een tijdje perfect waren.

Daar gaat het nu niet om, het gaat erom dat de grootste verdienste van democratie is dat er wel altijd een alternatief voorhanden lijkt te zijn voor een falende regering. En dat alternatief bestaat dan uit de partijen die in de oppositie zitten. Alleen is op dit moment de grote vraag of dit in Nederland nog wel opgaat. Of het iets uitmaakt welke partijen er in de regering zitten, of niet.

Lijkt me wel. Als je naar het beleid van dit kabinet kijkt.

En mij juist niet. Kijk, het zou iets uit kunnen maken als de regering helemaal zelf beleid kon maken. Maar dat is niet zo. Sowieso komt zeker zeventig procent van alle nieuwe wetgeving uit Brussel, en op ministeries zoals landbouw is dat zelfs meer dan negentig procent. Vervolgens wordt over de invulling van die Europese eisen beslist door een onoverzichtelijk leger aan adviesraden en zelfstandige bestuursorganen. Vergeet ook de ambtenaren op de verschillende departementen niet. Daarbij maakt het vrijwel niet uit welke partijen er toevallig aan de macht zijn. Dat laat wel heel weinig aan zelfstandige beslissingsruimte over voor al die politici. Ook al komen juist alleen zij steeds met hun hoofdjes op televisie, en worden zij daarmee het gezicht van het beleid.

Kijk, wat de huidige plannen van dit kabinet betreft: die bijna hebben allemaal hun oorsprong in Lissabon, eind vorige eeuw. Toen een vorige regering daar met alle andere landen afsprak van de EU de meest dynamische economie in de wereld te gaan maken, voor 2010. Daar is alles al op hoofdlijnen vastgelegd, van het betaalbaar houden van de pensioenen, tot het terugbrengen van de kosten van de zorg…

Hoe kwamen we hier trouwens op?

Het slechte functioneren van de media, daar ging het om.

Kijk, in een volmaakte democratie zou er transparantie zijn over wat politieke partijen en die hele constellatie daarom heen willen en doen. Maar bij ons ontbreekt dat. Hier is het zelfs zo dat het enige dat met zekerheid over de verkiezingsprogramma’s van een politieke partij gezegd kan worden, is dat die volkomen genegeerd worden zodra de partij aan de macht komt.

Hoe is zo’n systeem te veranderen? Alleen van buitenaf, ben ik bang. Waarin de media dan weer een rol spelen.

Moeten spelen. Dit vinden al die journalisten van zichzelf toch ook? Daarom noemen ze zichzelf toch ook de waakhonden van onze democratie?

Ach ja.

Maar, zoals ik al zei, de democratie is misschien wel het best te bewaken door het volk juist niet te informeren. Blijft alles lekker koest.

Of de onvrede woekert ondergronds voort als in een veenbrand.

Er is hier vrijheid van drukpers, en vrijheid van meningsuiting. Iedereen mag zich bovendien journalist noemen die dat maar wil. Wat er interessant is aan de mediageschiedenis in Nederland zijn al die krantjes die in de negentiende eeuw opgericht werden. Bij een hele hoop was dat om hun eigen standpuntjes beter te kunnen verdedigen. Maar dat uitgangspunt is verwaterd.

De media kunnen heel winstgevend zijn.

Die nieuwe investeerders in de dagbladenuitgever PCM kunnen rustig een rendement van vijfentwintig procent van hun kranten eisen. Dat is in een boel andere sectoren van de economie nooit te halen. Maar op het moment dat er vooral in termen van winst gedacht wordt, verandert het karakter van zo’n medium.

Dat zei ik net ook al. Een conclusie kan dus simpelweg zijn dat het niet loont om als journalist je publiek een geweten te schoppen, omdat je vooral moet vermijden dat mensen zelf gaan nadenken.

Er spelen ook nog andere dingen op het moment. Zoals de enorme invloed van televisie op het gedrukte woord.

Kijk, televisie is een ongelukkig medium. Als er goede beelden zijn, wordt elke tekst daarbij in feite overbodig. Dat bewijst iedere rechtstreeks uitgezonden voetbalwedstrijd. Maar meestal zijn er geen goede beelden, en is televisie heel erg dure radio met nutteloze plaatjes, die eigenlijk alleen maar afleiden.

Ik bedoel, als het stormt zetten ze iemand buiten neer met een zuidwester op, om niet alleen uit te leggen dat het waait, maar het ook nog eens te laten zien. En dat vindt iedereen nog normaal ook.

Maar een abstracter onderwerp, zoals de meeste politiek, is nauwelijks goed in beeld te brengen door de televisie. Sterker nog, het wordt ook niet eens geprobeerd. Nee, wat gebeurt er wel. De mannetjes en vrouwtjes die politiek bedrijven zijn ineens belangrijker dan de ideeën waar ze voor staan, zoals ik al zei. Want die poppetjes zijn wel leuk in beeld te krijgen, en ze praten zelfs terug als je er een microfoon tegenaan duwt.

Maar praten is een erg trage vorm van informatieoverdracht. Bovendien kun je al pratend maar een beperkte hoeveelheid informatie kwijt, voordat je publiek verdwaasd afhaakt. Dus waar leidt dit toe? Versimpeling om het begrijpelijk te houden, en vergroving om de boodschap lekker over te laten komen.

Bekijk gewoon eens hoeveel tekst het journaal brengt? Dat is in een half uur misschien net een kwart krantenpagina.

Maar merkwaardig genoeg is de schrijvende pers hier meegegaan in deze trend. Voor hen zijn ineens ook de poppetjes en hun emoties het belangrijkst geworden.

Is dat niet wat overdreven?

Let er maar eens op. Zelfs in een lang nieuwsbericht in een krant staan zelden alleen nog puur de beschrijvingen van de ontwikkelingen. Nee, ook daarin wordt een poppenkast opgevoerd, omdat al die poppetjes zo leuk een mening hebben.

Ondertussen is er nauwelijks ruimte meer voor enige abstractie gebleven. Ik ken te veel voorbeelden van wetenschappers die jaren en jaren voor publieksbladen hebben geschreven, en nu ineens hun analyses daar niet meer kwijt kunnen.

De meeste wetenschappers kunnen niet zo vlot en leesbaar schrijven, dus zo vreemd is dat niet, lijkt me.

Dat is toch te simpel gedacht.

Nee, als er iets over Nederland is op te merken, dan wel dat er nooit echt een publieke debatcultuur bestaan heeft. Alles is te lang verzuild geweest, te veel media hebben steeds alleen voor eigen parochie hoeven preken. Met een paar kleurloze uitzonderingen zoals de AVRO daar dan weer buiten. Goed, in de jaren zeventig verdween dat dan, maar dat heeft niet betekend dat het daarmee wel ineens mogelijk werd op normale toon van gedachten te wisselen met elkaar.

De publieke intellectuelen in dit land zijn journalisten, terwijl die mensen nauwelijks iets uit eigen ondervinding weten. Laat staan dat ze zelf onderzoek doen. Dus is het noodzaak dat ook mensen met werkelijk verstand van zaken hun genuanceerde opinies kwijt kunnen.

Maar de ruimte voor het daarbij noodzakelijke abstractieniveau verdwijnt.

Even terug op wat jij zei. Die hele verzuiling was toch ook en vooral een beheersmechanisme? Laat iedereen binnen de eigen groep emanciperen, maar belet alle contact naar buiten. Verdeel en heers, dat is wel zo veilig.

Je komt nu dus weer terug naar je uitgangspunt. Het idee dat we vooral niet te optimistisch moeten zijn over onze democratie. Dat een elite er misschien lippendienst aan bewijst, maar alleen om het volk dom te houden.

En jij zei daarop zelf dat we in Nederland toch ook echt democratie ontberen.

Kijk, een gebrek van onze media is ook dat ze altijd net doen of er democratie is, om vanuit dat standpunt de ontwikkelingen te bekijken. Terwijl, als je van politieke voorstellen beoordeelt of ze de democratie bevorderen of niet, je een heel andere journalistiek zou krijgen.

Waar waarschijnlijk niemand op te wachten zit.

Je kunt niemand verwijten dat die niet mist wat er nooit geweest is.

En toch, er is nu Internet. Er zijn zo hier en daar een paar mensen die nog weleens iets zinnigs opschrijven, zonder daarvoor grote kosten te hoeven maken. Voor het eerst is er weer zo iets als die golf in de negentiende eeuw dat iedereen zijn eigen krantjes ging oprichten.

Ik zeg niet dat daarmee het democratisch tekort zo maar op te heffen is. Maar het is absoluut een positieve ontwikkeling dat het primaat voor de interpretatie van alles wat er gebeurt niet persé meer bij die kaste van beroepsjournalisten ligt. Ook al omdat de onderwerpskeuze van de reguliere pers op het moment zo verschrikkelijk beperkt is, en uitwerking altijd volgens hetzelfde stramien verloopt.

En dus krijg je een nieuwe verzuiling. Kijk naar Amerika, waar iedereen alleen de weblogs leest die hun politieke standpunten ondersteunen. Je kunt mooi lullen, maar ondertussen blijft mijn these overeind staan. Wees blij dat de journalistiek zo slecht functioneert, zou ik zeggen. Dat houdt de boel tenminste nog wat bij elkaar. Laat ze maar hypen over onschuldige onderwerpen als Idols, of het huwelijk van een onbeduidend prinsesje. Dat maakt toch allemaal niets uit, en waait vanzelf over.

Jouw stelling heeft de onwrikbare kille schoonheid van een betonnen bunker. Je kunt prachtig schieten vanuit die positie, maar je hebt jezelf tegelijkertijd immuun gemaakt voor kritiek.

Vergeet nou eens niet dat democratie betekent dat al die politici en al die overheid bij ons in dienst is. Voor ons horen te werken in plaats van andersom. Dat is het sociale contract dat wij burgers hebben afgedwongen in de negentiende en twintigste eeuw.

En jij ben een idealist. Dat is mooi hoor, maar wees niet verbaasd daarin teleurgesteld te worden.

We komen hier nog weleens op terug.


[x]#835 fan woensdag 20 oktober 2004 @ 19:00:00