Pom’s vraag hoe ik een pamflet als Gedoemd tot kwetsbaarheid zou schrijven, is niet zo maar even te beantwoorden. Ik kan hoogstens wat gedachteflarden weergeven van de richting die zo’n stuk wat mij betreft uit moet gaan. Maar goed, dit weblog is al vaker een vruchtbaar kladschrift gebleken.
Ik ben helaas zo’n vreselijk stuk historicus die alleen maar kan denken vanuit het algemene naar het speciale. Voor mijn pamflet betekent dit, dat ik zo al denk minstens vier elementen te moeten inbrengen:
- het profijt van angst, voor de zaaiers;
- professionalisering, en de negatieve gevolgen daarvan voor politiek, ambtenarij, en de media;
- de staat van het publieke debat in Nederland;
- het werkelijke gevaar van [Islamistisch] terrorisme;
Om me nu alleen even tot het eerste punt te beperken: over het profijt van vrees aanjagen is erg veel te zeggen, dat vrijwel nooit wordt opgemerkt. Neem alleen al het nut voor de opvoeding, omdat het waarschuwen met straf het kind al goed gedrag inprent voor de hersentjes rijp genoeg zijn om de consequenties van daden in te zien.
Of zie het nog groter, en stel eens de vraag hoe die kastes van priesters of koningen ooit konden ontstaan. Zij produceerden niets direct tastbaars voor de stam, maar voorzagen blijkbaar toch in een behoefte. Zij konden geruststelling bieden, of zekerheid; in elk geval iets dat een bepaalde vrees wegnam. Omgekeerd is angst daardoor ook altijd als politiek middel gebruikt om opstandige zielen in het gareel te houden.
Ik zal hier niet de hele ontwikkeling van de Westerse cultuur beschrijven, van los stamverband tot natiestaat met geweldsmonopolie. Maar, angst is wel steeds een leidend principe voor mensen om te handelen of dat nu juist niet te doen. En, er was ook altijd reden genoeg om angstig te zijn. Oorlog, slechte hygiëne, dodelijke ziekten, sterven in het kraambed, armoede en honger, geen waardig christen zijn, het bestond tot voor kort allemaal nog hier.
Maar nu, in een verzorgingsstaat waarin iedereen van de wieg tot zijn begrafenis verzekerd is? Zijn de particuliere angsten die zo veel mensen op het moment in handen van de geestelijke zorg drijft te vergelijken met die oerangsten van een eeuw terug. Of zijn ze juist dieper omdat iedereen nu de luxe heeft er in zijn vrije tijd over na te denken?
Paradoxaal genoeg denk ik dat ons op het moment meer angst aan wordt gejaagd dan ooit, hoewel er veel minder te vrezen is.
Dit komt mede door een ander verschijnsel, namelijk dat overheden en NGO’s tegenwoordig hun bestaansrecht bewijzen door zich in naam almaar sterker op te werpen als de beschermer van de belangen van burgers. Ook als die daar helemaal niet om gevraagd hebben. Over de verklaring van dit verschijnsel hebben onder meer Achterhuis en Illich een duidelijke mening. Terwijl bijvoorbeeld Ankersmit over de uitwerking van zulk beleid schreef dat het meestal zo veel onbedoelde bijwerkingen heeft.
Om werknemers te beschermen tegen de grillen van hun bazen kwam er een ontslagrecht. Maar dat bleek zo streng dat het eenvoudiger was om personeelsleden te laten afkeuren dan te ontslaan, al dan niet met hun instemming, waardoor de WAO overvoerd werd. Ik noem maar een voorbeeld.
Onze verzorgingsstaat wil in steeds groter detail voor zijn burgers zorgen, zelfs al hebben die daar heel andere ideeën over. Van de verplichting van de veiligheidsriem in de auto en de invoering van de maximumsnelheid, tot het rookverbod in alle publieke ruimten, en de ideetjes om de vette hap extra te belasten omdat die ongezond zou zijn: de overheid heeft het beste met ons voor. Alleen heeft die zich daarbij wel ontpopt tot een opvoeder die vooral angst zaait om ons beter gedrag in te prenten. Het maakt niet uit of ik 48 kilo weeg of 125, meer dan 25 kilo mag er niet getild worden op mijn werk van de Arbo-wet, anders slijt mijn rug teveel.
Dus moeten allen lijden onder maatregelen tegen tamelijk zelden optredende problemen, terwijl die maatregelen meestal niet meer dan een schijnzekerheid bieden.
Op het oog wordt de Nederlandse bevolking steeds beter beschermd tegen kwaadwillende elementen. Want, er is inmiddels een identificatieplicht. Maar, op die ID-kaarten moet nog een zogeheten biometrisch kenmerk komen, anders zijn ze te makkelijk te vervalsen. Dat nu, wordt de vingerafdruk. En het kabinet wil een centrale database aanleggen van al die vingerafdrukken [pdf]. Met als kutsmoes dat de echtheid van de ID-kaarten zo makkelijker te controleren is.
Maar zijn dit werkelijk maatregelen tegen het terrorisme, of is dit een mogelijkheid die zich toevallig voordoet omdat de technologie zich nu zo ver ontwikkeld heeft?
En ach ja, bij bibliotheken kan de politie straks opvragen wat iemand allemaal aan boeken leent [pdf]. Overigens zonder dat daarvoor enige verdenking tegen hem of haar hoeft te bestaan. Internetbezoek dient ook al te worden vastgelegd, of zelfs waar iedere mobiele beller was op elk moment van de afgelopen drie jaar.
Beleid als dit moet verkocht worden. Eenvoudigweg omdat de genomen maatregelen vrijwel nooit als wens onder de bevolking leven, of daar zelfs eerder afschuw oproepen. De maatregelen worden namelijk van bovenaf opgelegd. En om dan toch acceptatie af te dwingen, blijkt angstzaaien altijd effectief. Nadruk leggen op een mogelijk schadelijk effect legitimeert de ingreep, zonder dat het daarbij dus uitmaakt of het schadelijke effect nu vaak optreedt of niet.
Zo structureel is dat mechanisme, dat het automatisch toegepast wordt zonder dat politici dit zelf lijken te beseffen. Bestudeer maar eens de argumenten die kabinetsleden aanvoeren waarom de Nederlandse kiezer voor de Europese Grondwet zou moeten stemmen. Ook daarbij wordt als vanzelf vrees gezaaid, die op niets gebaseerd is. Door een massaal nee in het referendum zou de invloed van Nederland in de EU dalen. En Premier Balkenende gooide zelfs nog even Auschwitz in de strijd.
Waar politici toch al zo’n vanzelfsprekende drang hebben gekregen om middels angst het nut hun van aanwezigheid te bewijzen, is er geen natuurlijke rem meer als er eens echt gevaar dreigt, lijkt me.
Nu, ik wil het gevaar van terrorisme door Islamisten niet bagatelliseren als het om het Midden-Oosten gaat. Maar als er in Nederland meer dan handvol fanatici zijn die bereid hun leven te offeren, lijkt dat me al veel. Alleen is het inmiddels onmogelijk geworden nog te bepalen hoe reëel de gevaren zijn die van hen uitgaan; hoe de doodsbedreigingen aan het adres van Ayaan Hirsi Ali ingeschat moeten worden. Het debat hierover kan niet meer met enige nuance worden gevoerd, door het primaat van de angst.
Die teneur van Geert Mak’s pamflet lijkt me dan ook volkomen terecht. Alleen zou ik dus andere argumenten aanvoeren. Zoals dat het zaaien van angst een beleidsmiddel is geworden; of dat de nieuwsmedia in Nederland liever meehelpen om vrees te verspreiden dan afstand betrachten, domweg omdat ze structureel daartoe de kwaliteiten ontberen.
Zoiets.
Nu nog een gulle sponsor, en ik wil er best een boek van maken ook. Anders, excuses voor deze litanie.
